Қазақстандағы стендап – қоғамның айнасы

Бірнеше жыл бұрын қазақша сөйлейтін әртістер үлкен бір мәселе­ге тап болды. Қазақстанда олардың қазақша монологтарын ешкім түсінбейтін. Қазақша стендапқа көрермен жиналмағандықтан, оларға орыс тілінде өнер көрсетуге тура келген. 

Бәрі өзгерген сәт Тілеген Еркінбектің есінде қатты қалған: «Кезекті бір турға орысша стендаппен концерт беруге шықтық. Сахнада тұрып кім қазақша түсінеді деп сұрағанда бәрі қол соқты. Осыдан бастап турымызды көбіне қазақша жасаймыз деп шештік. Көрерменнің де қалтасы көтере бастады. Ирония қосып айтсақ, қазақша стендап балабақша бітіреді».

Әлеуметтік желілерде қақтығыстар жайдан жай болмайды. Темірлан Жалдыбаевтың айтуынша, тіл туралы ойлар қоғамдағы айқынды триггердің бірі: «Болашақта еліміздегі барлық халықты біріктіретін тіл, бүгін бізді екіге бөліп тұрғандай». Темірлан аралас отбасынан шыққан, оның анасы – орыс, әкесі – қазақ. Өзі қазақша көп білмейді, сондықтан да осындай монологтары иронияға толы әрі көрерменге қызық. 

Ұят және өз-өзіңе күлу 

Стендап-әртістің басты дағдыларының бірі – өз-өзіңе күлу ғана емес, сонымен қатар кеңірек тақырыптарды қозғау. Отбасы, қала, ел, ұлт деңгейінде де әзілдей алу керек. «Арзан психологтар» жобасының авторы және креатив продюсері Тілеген Еркінбек үшін бұл ішіңдегі қысымды жұмсартатын клапан сияқты. Өйткені тек әртіс қана үлкен мәселені әзіл арқылы жеткізе алады. Бірақ ол асыра сілтеп жіберсе – неге өз ұлтын жамандап отыр деп қалатындар да бар. Түсіну керек бір нәрсе – әзіл мазақтау деген сөз емес. Қоғамда бар проблемалар бізден кетпейтін нәрсе, бірақ оны күлкі етіп айту – қорлау емес, қайта ашық айтып, мәселені бірге күліп жеңу. Көрермен жалған пафос емес, шынайылық іздейді. 

«Арзан психологтардан» жобасында диалог көбіне жастармен болады. Олар сұрақ қояды, Руслан мен Тілеген әзілдеп жауап береді. Сол жерде жастардың көп қоятын топ екі проблемасы – жігіт қалай табуға болады және ата-анамен бірге тұруға келісетін қызды қайдан кездестіруге болады. Ұят па? Жоқ, оларға ұят емес. Біздің қоғамда ұят тақырыбын қозғау қауіпті. Ұят ұғымына «нормаға» кірмейтін түсініктердің бәрін қосу қалыпты жағдайға айналды. Осыны стендапта қозғау да ұятпен күресудің бір түрі. Бұл туралы сахнада әртүрлі айтуға болады. Руслан әзілді ашық айту миссиям десе, Тілеген көрерменге ауыр тиіп кетпесін деп, бұл тақырыпты астарлап, жұмсақ сипаттайды. 

Әйелдер

Стендап әйелдің дауысы үшін күресетін тағы бір орын. Айна Мусинаның айтуынша, әйел дауысы бұрын ешкімге естілмейтін, байқалмайтын. Мысалы, келін тағдыры. Көп айтыла бермейтін проблема болғандықтан, бәрі жақсы сияқты болып көрінеді. Бір әйел сахнадан екінші әйелге менде де осы проблемалар бар десе, оларда батылдық пайда болады. 

Жақында өзінің жеке алғашқы «Алыстағы жақыным» деп аталатын жеке стендап концертін өткізген Жансая Мұратбекқызына хат келеді. Ол жерде қыз баласының ауыр тағдырын сипаттап, халыққа жеткізіп, декреттегі әйелдердің мұңын, өмірін көрсеткені үшін Жансаяға бір әйел алғысын білдіреді. Хатты оқыған Жансая өзінің миссиясын түсінгендей болған. Әйелдер көбіне үнсіз қалып жатады, оларды естігенмен ешкім тыңдамайды. «Жақсы болсам да, жаман болсам да әйелдер жайлы айтып келгенмін, айтып жүрмін, айта беремін де. Әйелдер өзінің басылып қалғанын, кейде мән бермей жүрген нәрсесінің астарында үлкен дүние жатқанын түсінгенін қалаймын. Өзінің құқығы мен қалауын түсініп, шектелудің қажеті жоқ екенін біліп жатса, дамыса, біздің қосар үлесіміз сол деп ойлаймын» – дейді Жансая. 

Көп адамға ащы шындық ұнамайды. Сахнада өнер көрсететін әйел әртістер де, ер әртістер де ашуға толы хаттар алады. Соған қарағанда олар шынымен де адамдардың жанды жеріне тиетін сияқты. Қазақстанда қоғамдағы жағдайды ашық айтып жеткізуге болатын орынның бірі – стендап клубындағы сахна сияқты. Бұл кейде орынсыз, ыңғайсыз, жағымсыз, тіпті біреуге өте ауыр болып естілуі мүмкін. Бірақ дәл сол үшін де айтылатын сияқты. Егер күлмесек, енді бізге жылау ғана қалғандай.