Әкеңіз өнертану саласын таңдағаныңызға көндікті ме?

Ол – бөлек әңгіме. Университетке түскенде әкем менің не оқып жатқанымды түсінбеген секілді. Біраз уақыттан кейін келіп: «Мүсінің қайда?» – деп сұрады. Жауап бердім: «Әке, мен мүсінші емеспін. Мүсін жасасам, бұлшық етім мынадай болатын еді (күледі)! Мүсін туралы оқимын, оған сын көзбен қарап, талдаймын». Ол кезде немен айналысатынымды дұрыс түсінбеген сияқты.

Оқуда болғанда Қазақстан көркемөнеріне қызықтыңыз ба?

Ежелгі Грекия мен Римнен бастап заманауи Қытай көркемөнеріне дейінгінің бәрін білдім, бірақ силлабуста Орталық Азия мен Қазақстан болған жоқ. Ақпаратты интернеттен іздедім, аз болды, неге олай деп те толғандым. Сол кезде Алмагүл Меңлібаеваның еңбектеріне тап болып, ғашық болып қалдым. «Айша бибінің көбелектерін» сатып аламын деп ақша жинай бастадым.

Жұрт «Джама» («Д» әрпінен басталады) деп атайтын «Целинныйдың» директоры Жәмила Нұрқалиеваның ең басты «қозғаушы күші» – әйгілі музыкалық отбасы: әкесі – Астанадағы балеттің көркемдік жетекшісі, анасы – балетмейстер Ғалия Бөрібаева, немере ағасы – әлемге танымал, әйгілі қазақстандық дирижер Алан Бөрібаев.

Джама – Күләш Байсейітова атындағы дарынды балаларға арналған музыка мектеп-интернатының фортепиано сыныбының түлегі (кейіннен консерваториядан орган аспабын да меңгеріп шыққан). Мектебін еске алғанда: «Бізді қаһарман болсын деп тәрбиеледі. Шыдамдылыққа үйрендім. Ұзаққа жүгірудің маманымын», – дейді Джама. Алайда Джамада музыкалық мансапқа деген қызығушылық болған емес. Жалғыз істейтін жұмыс деп біледі. Ол адамдармен араласып, жазуды аңсады. Консерваториядағы әріптестері, әрине, мұны түсінген жоқ.

Ақыр аяғында телевизияға арнап мәдениет туралы хабар әзірлеп, 2003 жылы Мәскеудегі MTV телеарнасына жұмысқа кіреді. Алайда ол Мәскеуде теледидар жайына қалып, адамдардың ойы да, жүрегі де «жылтыр» журналдарға ауған кез еді. 2007 жылы ресейлік Tatler-дің бас редакторы Шахри Амирханова Джаманы сән редакторы ретінде жұмысқа шақырады. Мен ол кезде GQ-дің бас редакторы едім. Conde Nast баспа үйі дәліздерінде Джама екеуіміз кездескен де шығармыз (екеуіміздің де есімізде жоқ).

Үлкен Дмитровкадағы сәулетті гламур бекінісінде Шахри көп бөгелген жоқ, ал Джама көп ұзамай Air электронды тобының музыкантымен көңіл қосып, Парижге аттанды. «Мәскеудегі өмір шаршатты, ал Парижге барған соң, көңілім жай тапты», – дейді Джама.

Ол Paris IV-те білім алып, Алматыда оқытылмайтын авангардтық музыка мен философияны тереңдетіп меңгере бастады.

2008 жылы Мәскеудің ең әйгілі жұбы – миллиардер Роман Абрамович пен оның кедей деуге келмейтін жас жұбайы Даша Жукова «Гараж» заманауи өнер мұражайын ашты. Маргиналдардың еркіндігінен туған мәдениет қаржыны, билікті және әсемдікті тартатын магнит іспеттес еді. Өзгеріске толы 2009 жылы Джамиге байлыққа малынған Мәскеу дәуірінің сұлу, бай әрі жігерлі кейіпкері Ксения Тараканова хабарласып, өзінің мәдени іс-шара өткізумен айналысатын V Confession агенттігінің креативті директоры болуға шақырады.

Ксения Джамаға мәдениетке байланысты шаралармен айналысатын V Confession агенттігінің креативті директоры болуға ұсыныс жасады. Джама келісімін беріп, арт-тусовкаға сіңіп кетті. Кейіннен ол «Гараждың» фандрайзингімен айналысты.

Ол «Гараждың» жаңа директоры, кейін «Целинныйға» да көп көмегі тиген Антон Беловпен жақын қарым-қатынаста болды. 2018 жылы «Целинныйға» келгенде советтік постмодернизм шедеврі Евгений Сидоркиннің жоғалып кетті деп саналған панносын тапқан да осы Антон Белов болатын. Ол гипсокартон қабырғаны тоқылдатып, бұзуға ұсыныс жасайды. Сидоркин туындыларының бірін сонда қалап тастаған екен. Бірақ мұның бәрі – кейінірек болған жағдай.

2010 жылы саяхаттау кезеңі аяқталған соң, Джама Қазақстанға оралды. Бұл Джаманың өзі үшін де тосын жағдай еді. Ол жаңа досымен бірге Нью-Йоркке көшуді жоспарлап жүрген болатын. Алайда сол сәтте әкесі ауыр сырқаттанып, Джама елге қайту жөнінде шешім қабылдайды.

Қайрат Боранбаевпен «Алмалы» активтерін басқарушы компаниясының Тимирязев көшесіндегі дизайнерлік офисінде кездестім. Алып кабинет, қабырғалары шие түсті ағаш панельдермен қапталған, терезелері еденге жетеді, жазу үстелінің тұсында – отбасының фотосуреттері. Қабырғада Мұхамед Әли мен Пеленің құшақтасып түскен суреті ілулі. Мұны Боранбаевтың екі қызығушылығына – бокс пен футболға деген құрметі деп білген жөн. Сөрелерде – Токио, Бейжің және Париж қалаларында өткен Олимпиада ойындарынан қалған факелдер. Бұл да таңғаларлық жайт емес, Қайрат – Ұлттық Паралимпиада Комитетінің президенті. Ал кітаптарының арасынан Успенскийдің «Византия империясының тарихы» атты еңбегінің жер-көктен табылмайтын басылымын байқадым (библиофилдердің арманы).

«Целинный» сізге қалай келді?

2015 жылы алғашқы McDonald’s ресторанын ашатын жер іздедік (2015-2022 жылдары Боранбаев Қазақстан, Ресей және Беларусь елдеріндегі ірі McDonald’s франчайзиі болды. – Редакция ескертпесі). Корпорацияның шешімі бойынша ғимарат Алматының орталығында орналасуы керек болатын. 

Банк үш кинотеатр ұсынды. Қарызға батып, жеті жылдан астам уақыт бойы жабық болған нысандар екен. Ит пен мысық, түсініксіз адамдар паналаған, қараусыз қалған ғимараттар. Жалпы жағдайы нашар болса да, сатып алдым. Екеуінен McDonald’s аштым. «Целинныйдың» ресторан бола алмайтынын о бастан білдім, – тым үлкен еді.

1964 жылы салынған «Целинный» шынымен де жоғары санаттағы кинотеатр болды. 1536 адам сыятын нысан КСРО-дағы ең үлкен кинотеатрлардың бірі еді. Боранбаев ғимаратты ала сала, әлдебір мәдени кеңістік туралы ойлана бастағанын айтады. «Бастапқы жобада «Целинный» трансформациялық театрға ұқсас бірнәрсе еді, – дейді Джама, – Қайраттың отбасылық тарихы мен театрға деген махаббатын ескерсек, қисынды шешім секілді».

Әрине, кейбір кеңесшілер ғимаратты бұзып, орнына заманауи нысан салу керек екенін айтып, Қайратты көндіруге тырысты. Сөйтуі де мүмкін еді. Реставрациялау ғимаратты қайта салудан гөрі әлдеқайда қымбат. Алайда Қайраттың бойында сол кезде беймәлім бір күш пайда болды.

Мемлекет 2017 жылғы EXPO-ға дайындық үстінде еді. Әлима ол кезде Қазақстанға қайтып келіп, Астанадағы Ұлттық сурет галереясында жұмыс істеп жүрген. Бір күні Ұлттық музейдің Заманауи өнер орталығының директоры, әйгілі өнертанушы Роза Әбенова оған шетелден оқып келіп, Астананың идеологиялық салқынына үйрене алмай жүрген тағы бір болашағы зор қызметкеріне қоңырау шалуды ұсынады. Сөйтіп жүргенде, Әлимаға Джаманың өзі хабарласады. Роза Әбенованың екінші қызметкері Джама екен. Бойжеткендер сөзді ұзаққа созбай-ақ, ертеңінде Парижге бірге ұшатын болып шешеді.

Джамаға Қазақстанның заманауи өнеріне арналған ЕХРО павильонының тұжырымдамасын жасау тапсырылыпты. «Шабыттанып қайту үшін» Парижге барып қайтпақ екен. «Бірден сөйлестік те, ұшып кеттік. Болады ғой сондай», – дейді Джама.

Әлима былай деп есіне алады: «Біз Париждегі Фрэнк Геридің әдемі ғимаратына Fondation Louis Vuitton-ға бірге бардық. Онда Олафур Элиассонның (заманауи дат-исландиялық суретші. – Tatler) қызық инсталляциясы тұр екен. Джама: «Бізде де осындай бір жер болса, қандай жақсы болар еді!» – дейді. Төбесінде тұрып, Парижге қарап, армандағанымыз есімде. Бұл екеуімізге де ортақ қуаныш еді: біздің заманауи өнерге деген түсінік-талғамымыз да, көзқарасымыз да ұқсас болатын. Біздің Алматыда, Астанада, Қазақстанда қалай тұру жайлы ойларымыз бір арнада тоғысты. Шынымды айтсам, сол Fondation бізде болмағанына қатты ішіміз күйді».

Көп ұзамай қызы Амели дүниеге келсе де, Әлима Джамамен бірге EXPO-дағы заманауи өнер орталығын құруға атсалысып, ондағы көрмелердің біріне жетекшілік етті. Үш ай ішінде 350 мыңнан астам адамның басын қосқан орталық ең табысты павильондардың бірі болды. «Мен үшін бұл «уау!» болды, – деп есіне алады Джама, – ешқандай кедергі жоқ екеніне, жұртшылық мұндайға дайын емес, «Тамаққа зәру адамдар өнерді не қылсын?!» деген сияқты әңгімелердің бос сөз екеніне көзім жетті».

Сол күндердің бірінде Боранбаев қызына қоңырау шалып, «Целинный» туралы хабарлап, мәдени орталық концепциясын әзірлей алатын әйел директор іздеп жүргенін айтады. Әлима бірден Джаманы ұсынады (Джамаға ол жайлы айтпапты да). «Ата-анам Астанаға ұшты, бұл ЕХРО аяқталып қалған кез болатын. Джамамен кездесіп, папам жұмысқа шақырды». Джама да бұл күнді есінде сақтап қалды. 2017 жылдың 10 қыркүйегі – «Целинный» тарихындағы маңызды күн.

Ертеректе кинотеатр болған тарихи ғимараттың тағдыры сол кезде шешілген екен. Қайрат апаттық жағдайда тұрған нысанды бұзамын дегенде, Алматыға тән Брежнев модернизмінің қаншалықты құнды екенін білген Джама көзіне жас алып, Әлимаға барады. Әлима әкесіне хабарласып, «Целинныйды» аман алып қалады. «Бәрі «көз жасының» арқасында. «Целинныйға» қатысты көз жасы араласпаған нәрсе жоқ, – дейді Джама. Ол Қайратқа ЕХРО-ға арналған британ павильонын, оған дейін Лондондағы Serpentine павильонын салған британ сәулетшісі Асиф Хан туралы айтты. Қайрат оның ұсынысын құптап, тіпті жұмыс барысында Асиф Ханмен достасып, оны Лондон архитектурасы бойынша ең мықты гид деп атап кетті.

Басты парадокс – Боранбаев «Целинныйға» қызын тартқысы келген жоқ: «Оның университет бітіргені сол ғана, 22–23 жаста, тұрмысқа шықты. Оның үстіне жұрт орталықты қызы үшін салып жатыр демесін дедім». Бизнес әлеміндегі түсінік бойынша бұл да салмақты дәйек еді.

Өз кеңістігі, өз тағдыры үшін әкесімен арадағы тартыс – Әлима үшін маңызды тақырыптардың бірі. Ол мамандық таңдау кезінде басталған. Қызының айтуынша, Қайрат оған: «Алдымен, өзіңді көрсет. Егер мықты болсаң, аламын», – деген. Әлима университет бітіргеннен бергі жетістіктерін санамалап, айтып береді. Бірақ Қайрат келісе қоймады. Джаманың «бұл еркелігі емес, бұл – оның мамандығы», «ол өмірде тек осы кәсіппен айналысқанды қалайды» деген дәйегі де әсер етпеді. Тек біраз жыл өткен соң, 2021 жылы ғана Қайрат Әлиманы жобаның көркемдік директоры ретінде жұмысқа алуға рұқсат берді. «Олар менің басымды айналдырып, Әлиманы алып алды, – деп күледі Боранбаев, – ол өз орнын тапты. Қазір достарымның қыздарына өнертануға баруға кеңес берер едім. Адамды қалыптастыруға жақсы екен. Әлима маған көбіне кеңес береді... Өз қызың болғасын айту қиын».

Көркемдік директоры лауазымы Әлима «Целинныйдың» әйел кураторы болады деген сөз емес. Орталықта мұндай лауазым жоқ. «Целинныйдың» идеологтары «көлденең» құрылымға айналып, қоғамның қызығушылығын тудыратын идеяларды жобаға айналдыруды көздейді. Шын мәнінде қалай болатынын жуырда көре жатармыз.

Джама Қайратты «трансформациялық театр» идеясынан тез-ақ айнытып, гибридті арт-кеңістік концепциясын ұсынды. Өзі оны «таза» деп санайды. Көрме, театр қойылымдары, музыка, видео, инсталляциялар, перформанстар, зерттеулер, паблишинг, пікірталас және оқу – мұнда бәрі болуы мүмкін. Алайда шығармашылық ой бөлісу форматтары үш негізгі тақырыпқа бағынбақ: экология, сенім және гендер. Осылайша «Целинныйдың» идеологтары қоғамдағы ең өзекті тақырыптарды іріктепті.

Қайратқа бұл идея түсінікті көрінді. Ол басынан-ақ «Целинныйда» музей болғанын елестете алмаған. «Мен Лондондағы Әлима оқыған Courtauld Institute-ті көргенде таң қалғанмын. Онда университет музейдің ішінде ме, музей университет ішінде ме, сондай қызық. Студенттер кіретін жеке есік бар, олар сабақ кестесін қарап, залға көтеріледі. Онда экран қойылып, оқытушы сабақ жүргізеді, ал залды жұрт кірмес үшін лекция, семинар кезінде жауып қояды. Бір кеңістікті әртүрлі мақсатта пайдалануға болатынын сонда түсінгенмін. Тағы бір музейдің қажеті не? Бар музейлеріміз бос тұр ғой».

«Целинныйдың» басты ерекшелігі – оның көпфункциялы, яғни гибридті болуы. Бұл қасиет зерттеуді көшпелі кезеңде, яғни ғимаратты қалпына келтіру жұмыстары барысында бастап кетуге мүмкіндік берді. Әлима: «Бұл art for art sake, яғни өнер үшін өнер емес, бұл – элементтері бірін-бірі толықтырып, демеп тұратын үлкен экожүйе».

Жобаға қанша қаржы жұмсағаны туралы сұрағанымызда, Боранбаев: «Білмеймін... Бәрібір емес пе...» – деп жауап берді. Алайда болашақтағы қаржылық орнықтылық жайлы айтқанда ашылып, эндаумет сомасының $20 млн екенін, орталық соның пайызы арқылы өмір сүретінін айтты. «Целинный» жеке адамдардың қайырымдылығы арқылы осы соманың 50% жинаса, ол қалған жартысын қосуға дайын. «Целинный» қазірдің өзінде де жекелеген жобаларды қаржыландыратын орталық достарының, қамқоршылар бағдарламасын дамытып отыр.

Әлима Лондонда өссе де, саналы түрде Қазақстанға қайта оралды. Қайрат Джамаға әзілдеп: «Бұл қызға не істедің?» – деген көрінеді. Енді ол Лондонға барғысы келмейді. Мен Әлимаға мынандай сұрақ қойдым:

«Қазақшылық» дегенді қалай түсінесіз»?

Мен 31 жастамын, тәуелсіз Қазақстан ұрпағымын. Ата-анам қазақ. Не деуге болады? Бір жағынан, тәңіршілдік бар. Мысалы, мамам қазақша нан пісіреді. Сол кезде дүние салған бабаларына дұға қылады. Екінші жағынан, құрбан шаламыз, мешітке барамыз. Қазақстан Кеңес Одағы құрамында болған кезде дін орнында атеизм болды. Мамам жолға шығарда: «Сәл тізе бүгейік», – дейді. Бұл қайдан келген дәстүр?

«Целинный» Қазақстан жайлы, XXI ғасыр қазақтарының сәйкестігін қалай сипаттауға болады деген сұрақтарға енді жауап іздей бастады. «Ремарк айтқандай, «тәтті ұйқыда» өмір сүруге болатын ғажап жерлер бар, бірақ біз Алматыны таңдадық. Біздің мәдениетіміздің дамуына деген қызығушылығымыз шексіз. Осы мақсат жолында біте қайнасып кеткеніміз сонша, енді бір жаққа кетіп қалудың өзі ақымақтық болар еді».

Мен соңғы сұрағымды Қайратқа бағыттадым: «30 жыл бойы тәуелсіз Қазақстанда осындай институция құруға деген қажеттілік неге туындамады деп ойлайсыз?» Ол қиыншылықтың, әсіресе материалдық қиындықтардың көп болғаны, қоғамның бұған көңіл бөлуге шамасы болмағаны жайлы айта келіп: «Құндылықтар жоғалып кетті. Ленин музейінен басқа музей де болмайтын. Адам өзі қорытынды шығарып, таңдауы керек. Біз ештеңеге үгіттемейміз, адамдар ойланып, өз бетінше шешім қабылдаса екен дейміз», – деп ойын қорытындылады.

«Целинный» Қазақстанның жайлы, XXI ғасыр қазақтарының сәйкестігін қалай сипаттауға болатыны жөніндегі сұрақтардың жауабын іздеуді енді бастамақ. Жауаптың қарапайым болмайтыны анық. Алайда оны іздемеу нағыз қорқақтық болар еді.