Феминизм өз мәресіне жетті ме?

Жағдайды тасындыдан, шөп-шалаңнан, саясаткерлер мен корпоративтік әлемге тән мәлімдемелерден тыс алып қарасақ, көз алдымызда тек Өскеменнен, Саратовтан не Даллас штатындағы Техастан шыққан қарапайым әйел, яғни әлі де better place бола алмай келе жатқан әлемде тіршілік етуге мәжбүр жан ғана қалады. Бар есептерге сенсек, планетамызда гендерлік теңдік 134 (Gender Gap Report оптимистік көзқарасты ұстанады екен) не 300 (БҰҰ-ның айтуынша) жылдан кейін бір-ақ орнайды. Қалай болғанымен де, біздің кейіпкер оған жете қоймас, сондықтан да қазіргі жағдайда өмір сүруге тура келеді.

Жағдай мәз емес, әрине:

• әлемдегі әрбір үшінші әйел өмірінде кем дегенде бір рет зорлық-зомбылыққа ұшыраған;
• елдердің көбінде тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы заң жоқ (Салтанат Нүкенованың хикаясы дәл осы себепті маңызды әрі резонансты кейске айналды, ал Қазақстан басқа елдерге үлгі болды);
• әйелдердің табысы ерлердікімен салыстырғанда орта есеппен 25%-ға аз;
• әйелдер балаларды, үйді, туыстарды күтіп, ақысыз жұмыстың 75%-ын орындайды: сарапшылар бұл еңбек мөлшерін кей елдердің ЖІӨ-сіне теңейді;
• 27 елдегі 28 әйел ғана мемлекет не үкімет басшысы лауазымдарында отыр;
• Grant Thornton ұсынған мәліметке сәйкес, 2024 жылы әлем бойынша басшылықта отырған әйелдердің үлесі тек 33,5%-ды құрады;
• БҰҰ-ның соңғы есебіне сенсек, 2025 жылы әйелдерде ерлерде бар құқықтардың 64%-ы ғана бар.

Бұл ретте көптеген зерттеулер әйелдердің орнықты көшбасшылыққа бейім екеніне нұсқайтынын айта кету керек. Әйелдер басқаратын елдерде қылмыс деңгейі төмен болады, сондай-ақ олар әскери қақтығыстардан алшақ жүреді. Экономикалық саясатты зерттеу орталығы 2020 жылғы Бүкіләлемдік экономикалық форум барысында ұсынған деректерге сәйкес, әйелдер басқарған елдер COVID-19 пандемиясынан аман шықты. Не себепті дейсіз бе? Өйткені әйелдерге 8 наурызға орай ұйымдастырылатын конференцияларда жиі айтылатын «әйелдер көшбасшылығы» емес, «жаңа көшбасшылық» тән. Әскери қақтығыс пен климат дағдарысына әбден батқан әлемімізді құтқаратын көшбасшылық. Бұл көшбасшылық эмпатияға, әлеуметтік жауапкершілік қағидаларына, экология тұрғысынан дұрыс шешімдерге, инклюзияға және төзімділікке, яғни әлемдік саясат сахнасынан көп естіле бермейтін, бірақ шын мәнінде бізді дағдарыстан алып шыға алатын түсініктерге негізделеді.

«Дағдарысқа ұшыраған әлемде жоғары мемлекеттік лауазымдағы әйелдер санын арттыру қажеттілігі гендерлік теңдікке деген ұмтылыстан тыс жатқан мәселе. <...> Бұл өзгеріске толы, инновациялық көшбасшылық ұраны аса анық естілетін тарихи кезеңде әйелдер ұсынатын түрлендіргіш әрі инклюзивті көшбасшылық негізінде құрылған баршаға ортақ риторика шынайы өзгеріс әкелуі мүмкін», – деді әлемдегі ең беделді әйелдер рейтингін таныстырған Forbes вице-президенті әрі жаһандық Forbes Women баспагері Мойра Форбс. Рейтингіге әлемдік деңгейдегі саясаткерлер, сондай-ақ әнші Тейлор Суифт және тележүргізуші Опра Уинфри сынды өнер және қоғам қайраткерлері кірді.

Рейтингіге енген беделді әйелдер қайда, Өскеменнен, Саратовтан не Далластан шыққан қыздар қайда? Бала кезден «жақсы жігіт табуды» ойлап, математика мен футболдан алшақ болып, өз мүмкіндіктеріне сенбей өскен қыздар ше? «Үлгілі әйел» және «жақсы ана» болу үшін өз армандарынан бас тартқан қыздар қайда қалды? Шыны керек, арақашықтықта тұрған ештеңе де жоқ. Рейтингіге кірген беделді әйелдер де осындай күйге тап болуы мүмкін еді. Forbes-та жұмыс істейтін мен білемін ғой, мұқабаға шыққан, бизнесті басқаратын, өз ісін ашқан, сырттай күшті болып көрінетін «гранд-дамалар» да – дәл осындай таптаурындар мен қиындыққа ұшыраған, қорыққан, сүрінген жандар. Бірақ олар – ақырында аяққа нық тұрып, өзінің қоғам мен бизнестегі орны үшін күрескен әйелдер.

Алайда табысты әйелдердің көбі, менің білуімше, «тірі қалған адамның қатесін» бейнелейді. Олар – жүйені бұзып, дұрыс тәрбие, туа біткен мінез, өмірлік серік пен отбасыдан келетін қолдау, өмірлік жағдай, сондай-ақ жігер мен еңбекқорлық сынды факторлардың үйлесімінің арқасында ішкі таптаурынды бұзғандар. Алайда табысқа жеткеннен кейін олар өмірінде кезіккен қиындықтарды тез арада ұмытуға тырысады. Бұл регалиялар мен атақтар оларға ауыр еңбекпен, құрбандықпен, бітпейтін кінә тағумен және мансап құрған әйелдерге міндетті түрде кезігетін жағымсыз компромистермен күресу арқылы келеді. Алайда олар жүріп өткен жолы туралы сұраққа былай деп жауап береді: «Еңбек ету керек. Таптаурын атаулының бәрі адамның өзінде жатады».

Өтірік. Таптаурын өзінен-өзі пайда болмайды. Біздің ойда ол өзгеруі тиіс қоғамның әсерінен пайда болады. Әйелдердің барлығы қаһарман болып, құрбандық пен компромиске барып, табысқа ұмтылуға міндетті емес. Алайда әр әйел өз амбицияларын жүзеге асыру мүмкіндігіне және бәрімен тең болуға құқылы. Мұндай миллиардтаған әйел бар, яғни әрқайсысымыз сол санаттанбыз. DEI мен D&I бағдарламалары дәл осы үшін жарық көрген жоқ па? Қазіргі таңда олардың кемшіліктері анықталып жатқаны миллиардтаған әйел ас үйге оралуы керек деген сөз емес. Мұндай талпыныс 1950-ші жылдары АҚШ-та, яғни Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі беби-бум дәуірінде болды. Жақында ғана оқ-дәрі зауытында білдекпен жұмыс істеген әйелдер әсем көйлектерін киіп, балалы болып, мінсіз үй шаруасындағы әйел рөлін сомдай жөнелген болатын.

Мұның бәрі немен аяқталды? Он жылдан кейін-ақ елдегі өз-өзіне қол салған, сондай-ақ депрессияға қарсы дәрі мен ішімдікке тәуелді әйелдердің саны күрт көбейіп, 1963 жылы Бетти Фриданның аты аңызға айналған The Feminine Mystique кітабы жарық көрді. Бұл еңбек «үй шаруасындағы әйелдің қарапайым бақыты» туралы шындықты жайып салып, америкалық арманды астан-кестен етті. Феминизмнің екінші толқыны мен сексуалды революция дәл сол кезде басталды. Мэри Куант мини белдемшені ойлап тауып, фармацевтік компаниялар әйелдер өз репродуктивтік функциясын қадағаласын деп нарыққа ішуге арналған контрацептивтерді шығара бастады. Әйелдерге арналған Cosmopolitan журналының алғашқы әйел басшысы болған Хелен Герли Браун жұмыс істеп, өз ақшасын өзі жұмсағысы келетін жаңа бойжеткендер дәуірі келді деген болатын. Содан кейінгі 30 жыл ішінде америкалық еңбек нарығына 38 миллион әйел шықты. Long story short: «Ас үй» жоспары орындалмай қалды.

Бар қиындықтарға, мен жоғарыда қарастырған гендерлік теңдік пен әйелдерге қатысты әділетсіздікке қоса мына бір фактіні де түсінуіміз керек. Өткен 100 жыл ішінде біз адамзат тарихында болмаған құқықтар мен еркіндікке, ресурстарға, капиталға және билікке ие болдық. Өз ресурсына қол жеткізген мұнша әйел ешқашан болмаған. XX ғасырдың басында 8 наурыз мерекесін ойлап тапқан Клара Цеткин мен Роза Люксембург дауыс беру құқығы туралы армандаса, біз әйелдердің президент болуын қалаймыз. Жауап беретін бір-екі маңызды сұрақ қалып тұр: бұл ресурстарды қалай қолданамыз және біз әлемге ауадай қажет «жаңа көшбасшы» бола аламыз ба?

Біз қазір құндылықтарды, жаһандық және әйел құқығы саласындағы күн тәртібін қайта қарау кезеңінде өмір сүріп жатырмыз. Diversity-ге деген жаңа, радикал емес әрі тиімді көзқарасты табуымыз не таппауымыз басшылықтағы қыз-жігіттердің қолында емес. Бұл мәселенің шешімі ықпалы мен ресурстары бар, сонымен қатар таптаурын пен қиындыққа ұшырағанымен, оларды қоғамның қысымынан гөрі күштірек болған армандары мен амбициясының арқасында жеңген жас қыз рухын жоғалтпаған әйелдердің қолында тұр.

Біз, яғни артықшылығы мен мүмкіндіктері бар әйелдер ресурстары азырақ әйелдерге қалай көмек көрсетуге болатыны туралы ойлануымыз керек. Мұндай қиындықтар азырақ болуы үшін бизнес пен қоғамға шын мәнінде тиімді болатын жүйені қалай әкелуге болатыны туралы ойлануымыз керек. Әйелдерді директорлар кеңесіне квота арқылы отырғыза салмай, бұл деңгейге лайықты әйел мамандарды қалай дайындауға болатыны туралы ойлануымыз керек. Осы орайда қоғамы дәстүрлі болғанымен, жүйелік өзгеріске жете білген елдердің («Салтанаттың ісінен» кейінгі Қазақстан іспетті) тәжірибесі аса құнды деп білемін. Өйткені мұндағы ел инженер Сергей Петровичке жұмыстағы қыздарды неге ренжітуге болмайтынын түсіндіре алады.