«Кальмар ойыны»: капитализмді, қоғамды және Кореяны аяусыз сынаған сатира

Оңтүстік Кореяны жиі табысты экспорттық экономиканың үлгісі санайды. Себебі бұл ел озық медицина, қарқынды урбанизация, электроника, автомобиль жасау және ойын-сауық индустриясы сияқты салаларда зор жетістікке жеткен. Табиғи ресурсы, яғни «мұнай жастығы» жоқ ел жоғары технологиялар мен инновацияларға бәс тікті. Алайда, таңғаларлық жетістіктердің артында алаңдатарлық сандар жасырылып тұр: әлемдегі ең жоғары суицид көрсеткіштерінің бірі, өсіп келе жатқан қарыз жүктемесі, орта таптың жойылуы. «Кальмар ойыны» дәл осы шындықты бейнелейді.

Мұндағы қайнаған Сеул тігінен бөлінген: артықшылықтарға ие және табысты адамдар зәулім үйлерде тұрса, қалғандары төмен ақылы жұмыстармен күн көріп, тар жертөлелерде бас сауғалайды. Осы орайда «Паразиттер» фильміндегі Ким отбасының пәтері еске түседі.

Сериалда жаһанданған әлемдегі неоколониализм тақырыбы да көтеріледі. Ойынға қатысушылар – Корея мен Азияның басқа елдерінен жиналған қарапайым жұмысшылар. Ал олардың өмірін бәске тігіп, тамашалап отырғандар – маска таққан, ағылшынша әсірелеп сөйлейтін батыстық бай демеушілер. Олар әйелдерді «тірі жиһаз» ретінде пайдаланып, арнайы бөлмеде отырады.

Символдар сыры мен жанрлар тоғысы

Бұл «тік бағытты» әлеуметтік құрылым идеясы сериалдың барлық элементінен көрініс табады. Әсіресе, бұл көркемдік директор Чхэ Гён Сонның шеберлігінің арқасында сет-дизайнда айқын байқалады. Қатысушылар тұратын кеңістік құмырсқа илеуін еске түсіреді: кереуеттер бір-бірінің үстіне қабат-қабат орналасқан. Ойыншылар үнемі жоғарыға, төбеде ілулі тұрған шошқа пішінді ақша қоржынына үмітпен қарайды. Әрбір қатысушы өлген сайын, бұл қоржын ақшаға толып, билік және өмірдің символына, яғни өзіндік бірге «күнге» айналады.

Бұл «күн» алдамшы үміт сыйлайды: тек тырысып, мықты жақтарыңды ашсаң болғаны, жоғарыға жол ашылатын сияқты. Кейбірі бұл жолға бұрынғы үздік оқушы Чхве Сан У секілді суық есеппен келсе, енді бірі бірінші маусымдағы бандиттер сияқты дөрекі күшке сенеді. Екінші маусымдағы бақсы тәрізді харизмасы мен сендіру қабілетіне сенім артатындар да бар. Бірақ бұл жүйеде бәрін тек соқыр сәттілік шешеді. Сұрақ сол күйі қалып тұр: құмырсқаны жеңімпаз деп атауға бола ма?

Қатысушылар ойындар арасында жүретін лабиринттер голландиялық сюрреалист Мауриц Эшердің «Салыстырмалылық» картинасын еске түсіреді. Эшердің гравюрасындағыдай шексіз баспалдақтар мен ақылға сыймайтын өткелдер – әлеуметтік сатымен жоғарылау мүмкіндігінің абсурдты символына айналады. Кейіпкерлер жоғарыға, бостандыққа көтерілуге тырысады, бірақ бұл иллюзия ғана. Жоғарыға бағытталған бұл жолдың өзі – жүйенің ажырамас бөлігіне айналған тұзақ. Ережелерді жоғарыда отырғандар белгілеп, ойын сол күйі жалғаса береді. Мүмкін, сондықтан да екінші маусымдағы ойыншылардың көтеріліс сахнасы дәл осы жерде орын алады.

Бұл «тік бағыт» метафорасы ойындардың өзінде де жалғасын табады. Мәселен, арқан тарту немесе шыны көпір сынақтарында жеңілгендер төменге, яғни өлім құшағына, ал аман қалғандар жоғарыға, келесі кезеңге өтеді. «Қызыл шам, жасыл шам» ойынындағы алып Ён Хи қуыршағының өзі ойыншылардың үстінен құдайдай төніп тұрады. Үшінші маусымда оған Чхоль Су есімді жаңа кейіпкер қосылмақ. Олар бірге тар рельстердің үстінде тұрып, үлкен секіртпекті айналдырады. Ойыншылардың міндеті – тұңғиыққа құлап кетпес үшін, айналған жіптен уақытында секіріп өту.

Хван Дон Хёк өз туындысында көптеген танымал мәдени туындыларға сілтеме жасап, оларды шебер пайдаланады. Өмір үшін ойналатын қатыгез ойындар идеясы жапондық «Battle Royale» кітабынан алынғанымен, мұнда мектеп оқушыларының орнын «Кайдзи» анимесіндегідей ашкөз байларға тәуелді болған шарасыз ересектер басқан. Ал «Liar Game» анимесінен алынған психологиялық тұзақтары бар қарапайым ойындар кейіпкерлердің ішкі әлемін тереңірек ашуға мүмкіндік береді. Тіпті «Матрицадағы» таңдау идеясы да бар: тыныш бейхабарлықты білдіретін көк түс пен қатыгез шындықты білдіретін қызыл түс. Осы таңдау идеясының өзі символдық мәнге ие болып, алғашқы серияда-ақ рекрутер ұсынған көк және қызыл түсті ттакчи қағаздарынан басталады. Ойыншылардың киімі де осы принципке негізделген: «көктер» – жүйеден құтыламын деп үміттенсе, «қызылдар» – ойынды жалғастырып, сол жүйенің қызметшісіне айналуға келісім бергендер.

Корея жұлдыздарының шеруі

«Кальмар ойынының» феномені оның тек сюжетінде ғана емес, сондай-ақ «корей толқынының» ең жарқын жұлдыздарын жинаған актерлік құрамында жатыр. Бірінші маусым Ли Джон Джэнің карьерасына жаңа дем беріп, модель Чон Хо Ёнға әлемдік танымалдылық сыйлады. Тіпті эпизодтық рөлдерге Гон Ю (рекрутер) мен Ли Бён Хон (Фронтмен) сияқты майталмандардың шақырылуының өзі жобаның ауқымын көрсетті.

Бірінші маусымның зор жетістігінен кейін екінші маусымның кастингіне Оңтүстік Кореяның ең танымал актерлері түгел келгендей әсер қалдырды. Нәтижесінде жобаға Big Bang тобынан T.O.P, «The Glory» сериалы арқылы танылған Пак Сон Хун және Пак Гю Ён сияқты жаңа буын жұлдыздары қосылды. Пак Сон Хун бұл жолы әйел адамның рөлін сомдаса, Пак Гю Ённың 011-ші Күзетші кейіпкері Чон Хо Ённың сабырлы да тапқыр босқын қызын еске салды. Әсіресе к-поп айдолы Чо Юридің дебюті есте қалды: сахнадағы сүйкімді әрі назды қыз сериалда мінезді әрі харизматикалық кейіпкерге айналды.

Алайда, екінші маусымдағы актерлік құрамның толықтай жаңаруы мен жаңа кейіпкерлердің көптігі сынға ұшырады. Көпшілік мұны сюжетті бақылауға кедергі келтіріп, негізгі оқиғадан назар аударды деп есептеді. Бұл «аман қалу ойындары» жанрының кемшілігі болар. Дегенмен, үшінші маусым оқиғалары ашылмай қалған кейіпкерлерге көбірек көңіл бөлуге уәде береді.

Үшінші маусымнан не күтеміз?

Екінші маусымның финалындағы сәтсіз көтеріліс үшінші маусымның негізгі шиеленісін анықтайды. Достарының өлімі мен сатқындықтан күйреген Ги Хун енді жүйені ішінен жою үшін ойынға қайта оралады. Оған қарсы Фронтмен де өз қадамын дайындауда. Олардың текетіресі – жай ғана екі адамның емес, жақсылық пен жамандықтың, әлсіз бен күштінің, кедей мен байдың, тірі адам мен жүйенің бет-бейнесіз машинасының арасындағы күрестің шешімі болмақ. Бірақ бұл күресте үмітке орын бар ма?

Автор Хван Дон Хёктың айтуынша – иә. «Қатысушылар шарасыздыққа, қорқыныш пен азапқа толығымен батқандай көрінген кезде де, адамгершілігін жоғалтпайтындар әрқашан табылады. Менің мақсатым – үміт отын жағу», – дейді ол.

Бәлкім, біз жүйе алдында дәрменсіз шығармыз, бірақ оған деген наразылығымызды айтуға ешкім тыйым сала алмайды.