Шахмат тағындағы ханымдар: KazChess командасының мүшелерімен сұхбат

Осындай дұрыс бағыттың арқасында шахмат қыздарға ешқашан іш пыстыратын ойын болып көрінбеген. Дегенмен, жақынға дейін көпшіліктің санасында бұл ойын көзілдірік таққан, кітапқа үңілген немесе саябақта үнсіз ойнайтын, қапастағы адамдай тұйық жандармен байланысты болды. Қазір бұл шаң басқан стереотип толықтай өзгерді. Заманауи технологиялар арқылы ойнау оңайырақ болып, шахматшының бейнесі де жаңа сипатқа ие болды. Ол енді тұйық интроверт емес, стильді, ашық, харизматикалық зиялы тұлға.

Бұл өзгеріске БАҚ, әлеуметтік желілер және әсіресе кино әлемі зор ықпал етті. «The Queen's Gambit» сериалы – соның ең жарқын мысалы. Туынды авторлары шахматтың қаншалықты қызықты, эмоцияға толы әрі меңгеруге болатын ойын екенін әдемі көрсете білді.

Шахматтың танымал болуы бүкіл әлемде ойынға деген көзқарасты өзгертті, Қазақстан да бұл үрдістен тыс қалмады. Соңғы 10-15 жылда елімізде шахмат қайта түлеу кезеңін бастан өткерді. Бұған демеушілердің қызығушылығы мен федерация президенттерінің белсенділігі зор ықпал етті. Әсет Исекешев, Ғалымжан Есенов – әрқайсысы шахматтың дамуына орасан зор үлес қосты. 2023 жылдан бастап федерация тізгінін Тимур Турлов ұстап келеді. Ол небәрі бір-екі жылдың ішінде шахматты жаңа биікке көтерді. Жомарт қаржыландыру мен ерекше көзқарас өз жемісін берді, мұны спортшыларымыздың жарқын жеңістерінен көруге болады. Қазір меценаттың жоспарында – миллиондаған қазақстандық шахматшының деректерін біріктіретін біртұтас цифрлық экожүйе құру.

«Тимур Турлов – көкжиегі кең азамат. Оның мақсаты – шахматты бұқаралық спортқа айналдыру. Балалар оны мектепте бірінші сыныптан бастап оқиды, ал KPMG сияқты компаниялардың қызметкерлеріне, ҰҚК, ІІМ, дипломаттарға, журналистер мен блогерлерге, тіпті сотталғандарға дейін имидждік турнирлер өткізіледі», – дейді Гүлмира. Бүгінде жасына немесе әлеуметтік жағдайына қарамастан, кез келген адамның шахмат ойнауға мүмкіндігі бар.

Бүгінгі таңда шахматқа деген қызығушылық оның форматына тікелей байланысты. Көрермендер де, ойыншылар да эмоция мен құмарлыққа толы жылдам партияларға көбірек ұмтылады. Магнус Карлсеннің өзі классикалық шахмат ойыншының шеберлігін толық аша алмайтынын жиі айтады. Норвегиялық гроссмейстерге рапид пен блиц жақынырақ, ол бұл форматтарды спорттың «таза түрі» деп санайды. Фастфуд-контент дәуірінде оның бұл сөзінің жаны бар.

Классикалық шахмат – партиялары бірнеше сағатқа созылатын, ойыншылар әр жүрісін мұқият ойланатын марафон. Ал жылдам шахматта бәрі керісінше – ойлануға уақыт тығыз, партиялар 10-30 минутта аяқталады, ал әрбір қателік тағдырды шешуі мүмкін. Мұнда ерекше шешім қабылдап, қиын жағдайдан тез шыға алатын адам жеңеді.

Сондықтан қазіргі жас буынның көбіне блиц пен рапидті таңдауы заңдылық. Бұл форматтар динамикалы әрі тартымды: экшен көп, тәуекелге толы жүрістер, күтпеген қателіктер мен жарқын эмоциялар бар. Олар YouTube, Instagram және TikTok-тағы қысқа роликтерге өте ыңғайлы, демек, жас аудиторияның жүрегіне тез жол табады. «Бұл шынымен солай. Классикада бақылау көп, партиялар әлдеқайда ұзаққа созылады. Ал блицте әрдайым айла тауып, тәжірибелі қарсыластың өзін қапы қалдыруға болады», – дейді Елназ. Бұл жақсы ма, жаман ба – ол жағы әркімнің өз талғамына байланысты. Бірақ егер планетаның ең үздік шахматшысы болашақ «жылдам» шахматта десе, дауласуға біздің қауқарымыз қайсы.

Шахматтың жастар арасында танымал болуы оның киберспорттық дисциплинаға айналуына жол ашты. Бұл өте қисынды, себебі ол онлайн қолжетімді, отырып ойналады және ойыншылардан асқан реакцияны, жадты және стратегиялық ойлауды талап етеді. Осы жылдың басында Team Liquid киберспорттық ұйымы әлемдік шахматтың екі жұлдызы – Фабиано Каруана және Магнус Карлсенмен келісімшарт жасасты. Esports World Cup (EWC) 2025 турнирінде екеуі де клуб атынан өнер көрсетіп, Карлсен чемпион атанды.

Алайда форматтар қалай өзгерсе де, шахматшы қыздардың өздері шахматты ең алдымен классикалық спорт деп біледі. Киберспорт – сол классиканың заманға сай жаңа бір тармағы ғана. Ол ойынға тартымдылық қосты: онлайн-трансляцияларды көретін, турнирлерді бақылайтын, жанкүйер болатын адамдар көбейді. Ал шахматты Counter-Strike 2 немесе Dota 2 сияқты ойындармен бір қатарға қойғанда, оған жаңа аудитория қосылып, спорттың танымалдылығы тек арта түседі.

Классикалық партияларды тамашалай отырып, шахматтың қаншалықты көп күш-қуатты қажет ететінін ұмытып кету оңай. Сырттай қарағанда, бұл сабырлы ойын сияқты көрінгенімен, шын мәнінде ойыншылардан орасан зор төзімділікті талап етеді. Бес-алты сағаттық партиялар марафоннан кем шаршатпайды – жүйке, күш және ақыл-ой энергиясы сарқылады. Мұндай жүктемелерге төтеп беру үшін шахматшылар үнемі физикалық формада болуы тиіс. Әрқайсысының өз тәсілі бар. Біреулер реакциясын теннисте шыңдаса, Елназ жүгіруді қалайды, ал Меруерт джиу-джитсумен айналысады. «Физикалық дайындықсыз үлкен шахматта төтеп беру мүмкін емес», – дейді Гүлмира.

Физикалық дайындық – кәсіпқойлардың ойлайтын жалғыз мәселесі емес. Мәселенің екінші қыры – допинг-бақылау. Кез келген спорттағыдай, шахматшылар да тест тапсырады. Бірақ мұнда сөз миға емес, негізінен денеге әсер ететін препараттар туралы болып отыр. Ми жұмысын жеделдетеді делінетін «Области тьмы» фильміндегі таблеткалар жайлы қыздар естімеген де. «Кофе, шай, шоколад – иә, олар көмектеседі, бірақ ең көбі жарты сағатқа. Мұндай нәрселерді блиц немесе рапидке қалдырған дұрыс, – дейді Меруерт. – Ал классикада кәдімгі су әлдеқайда тиімдірек: қанттың кенеттен көтерілуі ең жауапты сәтте опық жегізуі мүмкін».

Физикалық дайындық қарқынды сақтауға көмектеседі, бірақ шахматшының нағыз қаруы – жадында. Тактикалық схемаларды жаттаудың бірыңғай стандарты жоқ – әркімнің өз әдісі бар. Елназ, әсіресе дебюттерді жаттағанда, көп қайталауға сүйенеді. Меруерт тәжірибе мен ойналған партияларды талдауға басымдық береді. «Ақпаратты есте сақтауға миелин гормоны ықпал етеді. Ол қабаттасып, үзілмейтін берік жіп құрайды. Әрбір қайталау, талдау немесе тәжірибе сол жіпті қалыңдатып, нығайта түседі. Ол тек қартайғанда ғана осал болады», – деп түсіндіреді Гүлмира.

Жадты шыңдауға деген мұндай жеке тәсіл турнирлерге дайындыққа да тікелей әсер етеді. Әрбір партия алдында қыздар қарсыластарының ойындарын зерттеп, олардың күшті және әлсіз тұстарын талдайды, сабырлылықты шыңдайды және ықтимал комбинацияларды бірнеше жүріс алға есептейді.

Оның жарқын мысалы – Меруерттің 2025 жылы Батумидегі турнирде Әлем кубогының иегері Александра Горячкинаны жеңгені. «Горячкинаның дебюті – ең мықты дебюттердің бірі. Мен оған үйреншікті стилінде ойнауға мүмкіндік бердім, себебі менде Берлин қорғанысының «ерекше өткір нұсқасы» дайын тұрды. Оның бір сәттік қателігін күтіп, ойлағанымды іске асырдым. Ол менің мұндай тактикам барын білген де жоқ», – деп еске алады Меруерт.

Мұндай жетістіктер ерекше қуантады, себебі кәсіби шахматта әйелдердің үлесі ерлерден әлдеқайда аз. Қыздардың өздері тұрмыс құру, ана болу сияқты жайттар кәсіби карьераға уақыт қалдырмауы мүмкін деп санайды. Осыған қарамастан, Қазақстанның әйелдер құрамасы халықаралық аренада тұрақты түрде толағай табыстарға жетіп келеді. 2023 жылы қазақстандық шахматшылар әйелдер арасындағы командалық әлем чемпионатында күміс, ал 2024 жылы Дүниежүзілік шахмат олимпиадасында сол жетістігін қайталады.

Қыздар өздерінің өсуіне шахматтық кумирлерінің зор ықпалы болғанын мойындайды. Олардың қатарында Магнус Карлсен, Фабиано Каруана және Алиреза Фирузджа бар. Ал Леви Розман (GothamChess) сияқты шахмат блогерлері оларға қызық емес. «Стримерлер – көбіне әуесқойларға арналған. Кәсіпқойлар оларды бақыламайды, тек өздері сол роликтерге қатыспаса», – дейді Меруерт. Дегенмен, қыздар блогерлердің шахматты танымал етуге қосқан зор үлесін жоғары бағалайды. Олар ойынды кең аудиторияға қолжетімді, түсінікті әрі қызықты етеді.

Кумирлерден шабыт алу – бір бөлек, ал ережеге бағыну – мүлде басқа әңгіме. Магнус Карлсенді турнирге джинсымен кіргізбеген оқиға бүкіл әлемде үлкен дау тудырды. Кейіпкерлерімізбен дресс-код тақырыбын қозғағанда, олардың пікірлері әртүрлі екені белгілі болды. Жас буын ережелерді тым қатал деп есептейді және оларды тек ірі турнирлерде, оқиғаның маңыздылығын көрсету үшін ғана сақтауды ұсынады. Басқа уақытта оларға ыңғайлы әрі стильді киіммен ойнаған ұнайды. «Есімде, бір қыздың шалбары дресс-кодқа сәйкес келмеді. Ол белдемшеге ұқсату үшін анасының мойын орамалын байлап алуға мәжбүр болды. Тек содан кейін ғана оны жарысқа жіберді. Мұндай жағдайлар – шектен шығу», – деп еске алады Меруерт.

Гүлмира спортшы ретінде жастарды қолдайды, бірақ ұйымдастырушыларды да түсінеді, себебі өзі де жиі сол рөлде болады. «Джинсы, кроссовка, футболка – сөзсіз ыңғайлы. Бірақ спортшылар жеңіс тұғырына көтерілгенде, бәрінің ұқыпты көрінгенін қалайсың. Іскерлік стильдегі киім де ыңғайлы әрі стильді бола алады. Ешкім ыңғайлы шалбар, қызыл жейде немесе пиджак киюге тыйым салмайды. Бастысы – үйлестіре білу», – дейді Гүлмира.

Ақыр соңында, сайысқа не киіп отырғаның маңызды емес. Қыздар ойынды мүлде басқа нәрсе үшін жақсы көреді және жек көреді: тәтті жеңістер мен ащы жеңілістер үшін. Меруерт шахматқа өзін қоршаған керемет адамдар үшін ерекше риза. Ал Гүлмира – мықты менталды денсаулық пен әлемге шахмат тақтасының көзімен қарау қабілеті үшін.