Мем күлкілі болғанмен, жағдайдан жаның түршігеді: психолог мемдер жайлы не дейді?

Me and AI — мінсіз серіктеспен романс

«Me and AI» («Мен және ЖИ») мемі жасанды интеллектіге «ғашық болу» жайлы. Себебі ЖИ-мен қарым-қатынас шынайы адаммен салыстырғанда әлдеқайда жеңіл.

Қазір көптеген адам: «Чат-ботқа ғашық болу оңай» деп әзілдейді. Ол әрдайым байланыста, сөкпейді, қолдайды, жылы сөйлейді. Енді адамдар ЖИ-ден жай ғана ақпарат емес, жан жылуын, демеу, «сен мықтысың, қолыңнан келеді» деген сөздерді іздейді. Бұл — қауіпсіз байланыс. Жасанды интеллектіден кеңес, қолдау, жұбаныш сұрау — қалыпты құбылыс. Бірақ ол жылы көзқарасты, шынайы жанашырлықты, эмоционалды жақындықты алмастыра алмайды. Себебі біз керемет алгоритмді емес, тірі жанды іздейміз.

Мынаны түсіну маңызды: чат-бот психолог емес. Ол дауыс дірілін, кідірістерді, шаршаудан иілген дене қалпын байқамайды. Оның денесі жоқ, интонация мен ишараны сезбейді. Ал психолог адам қимылын, эмоциялық өгерістерді байқайды, сөз төркінін ұғады, ең бастысы, нағыз қарым-қатынас құрады.

Айта кетейік, қазіргі «жасанды интеллект» деп жүргеніміз — толыққанды интеллект емес, генеративті модель ғана. Яғни ол шынайы түсінбейді, тек мәтін контексіне сай келетін келесі сөзді болжайды. Бұл оны қуатты құрал етеді, бірақ тірі адаммен арадағы байланысты алмастыра алмайды.

True crime: неге бізге қаныпезерлер ұнайды осы?

True Crime («шынайы қылмыс») — шынайы оқиғадағы қылмыс желісіне негізделген деректі жанр. Қызығы сол,  оны көп адам фон ретінде тыңдайды, кейде «босаңсу үшін» қосады. Бірақ бұл қарама-қайшы сияқты ғой, солай ма?

Адамдардың кескіленген қол-аяқ туралы әңгімелерге тартылуы — қорқыныштан. Қорқынышты толық танысақ, бақылау иллюзиясы пайда болады. Бұл зомби-апокалипсиске алдын ала дайындалу сияқты. Тым уайымшылдар осылай өзін қауіпсіз сезінеді: «Мен білемін, демек, алдын аламын» дейді. Бірақ бұл шынайы қорған бола алмайды.

Қорғаныс — өмірде тыныш әрі қауіпсіз орта құру деген сөз. Егер көрермендер қылмыскерлерге жанашырлықпен қараса (мысалы, UnitedHealth Group басшысын өлтірген Луиджи Манджоне сынды адам секс-символға айналса), бұл — алаңдатарлық белгі. Мұнда мынадай қисын жүреді: «Мен түнекті танысам, ол маған тимейді» не «мен оны өзгерте аламын» — бәрібір сол I can fix him деген баяғы жартасқа ораламыз.

Психолог паранойяны «жаттықтырмайды», керісінше ішкі орнықтылықты дамытады. Қорқынышпен өмір сүрмей-ақ, өз болашағыңды құруға көмектеседі.

Red flags — шынайы қауіп қайда?

«Red flag» («қызыл жалау») — адам мінезіндегі ескерту нышандары. Бірақ қазір ол да қалжыңға айнала бастағандай: «Dior Sauvage иісі шығады — red flag» деп қыз-қырқын әзілдеп жатады.

Қазір қызыл белгі деп кез келген нәрсені айтады: ортақ есеп айырысу, қалың мұрт өсіру, самокатпен жүру, сүйікті фильмі — «American Psycho», тағысын тағы. Негізі, біз «үйлеспеуден» қорқамыз, кез келген ерекшеліктен секем алып, бақылауда ұстағымыз келеді. Бірақ бұл нақты қауіп емес. Бұл — әлдекімнің көңілін қалдырудан қорқу мен бәрін бақылауға тырысу.

Ал шынайы red flag мүлде басқаша: жеке шекараны құрметтемеу, сезімді менсінбеу, манипуляция, өз-өзіңе күмәндануға итермелеу, елемеу мен біреудің «менін» басу. Міне, шынайы қауіп — осы. 

«Бәрі дұрыс емес шығар» деген уайым ішкі үрейді білдіреді. Әлеуметтік желілердің де әсері бар: бізге үнемі гүл, Renée-дегі таңғы ас, Cartier қорапшалары көрсетіледі. Осыдан кейін кәдімгі, шынайы адамды қабылдау қиындайды. Бірақ шынайылық дәл осы мінсіз еместікте жатыр.

«Stupid walk for my stupid mental health»: Күйзелістен қажығанда өзіңе қалай қамқор болуға болады?

«Менің ақымақ менталкам үшін ақымақ серуен» деген мем – өз-өзіне күтім жасауға да күш керек екенін әзілмен жеткізудің жолы.

Кейде түнде уақытылы ұйықтаудың өзі – жеңіс. Кофенің орнына су ішу – ерлік. Дүкенге дейін барып келу – олимпиада жүлдесімен тең. Неге? Өйткені ми лезде дофамин алатын қысқа жолды қалайды: жаңалықтар лентасы, тағы бір скролл, тағы бір сериал. Ол бізді он мың қадам жүріп бастауға әлі ерте деп иландырады. Ал шын мәнінде дәл сондай қарапайым қадамдар – өзіңе деген шынайы қамқорлықтың нышаны.  

Біз, миллениалдар, «шыда – өзі өтеді», «ыңырсыма», «басқалардың жай-күйі бұдан да қиын» деген ұрандармен өстік. Сондықтан өзіңе күтім жасау артық нәрсе сияқты. Бірақ шын мәнінде дәл сол қамқорлық – ішкі тұрақтылықтың іргетасы. Психологтер тура осы «ұсақ-түйек» сәттердің маңызын көрсетіп, бағыт беруге көмектеседі.

Main character energy нарциссизм бе?

«Main character energy» («басты кейіпкердің энергиясы») – TikTok-та таралған мем: адам өзін киноның басты кейіпкеріндей сезінеді. Әдетте мұндай видеоларда біреу көшеде жаймен жүріп бара жатады, артында – «I am f*cking star» деген баяу музыка, бейне бір нағыз фильм секілді әсер береді. Кейде жаңбыр астында камераға би билеп, біреу мұны міндетті түрде көруі керек деп ойлайды.

Басында бұл эгоцентризм сияқты көрінуі мүмкін: өзіңді неге сонша паш етесің деген сұрақ менмұндалайды. Бірақ бұл — әлдеқайда терең нәрсе. Бұл – «мен бармын, менің өмірім маңызды, мен өз оқиғамның басты кейіпкерімін» деудің нышаны. Бұл нарциссизм емес, бұл – өз өміріңнің рөлін мойындау.

Бәріміздің біреуге «қарыздар» тізіміміз бар: ата-ана, балалар, серіктестер, достар, әріптестер. Көп жағдайда біз солардың үмітімен өмір сүреміз. Өз арманымыз бен тілегімізді, ішкі даусымызды шетке ысырып қоямыз. Бір күні «мен бұл жерде қайдамын?» деп өзімізден сұраймыз.

Main character energy эгоизм емес. Бұл – есею: өз өміріңе иелік ете білу, сезіміңе, қалауыңа, жолыңа құрметпен қарау. Басқалардан қолдау күтпеу. Жазбаларыңа ешкім лайк баспаса да, өз құндылығыңды кем санамау.

«Delulu is the solulu» – Иллюзия құтқара ма?

«Delulu» (ағылшын тіліндегі delusional – «елес, шындыққа жанаспайтын» сөзінен шыққан) – интернет-сленг. Delulu is the solulu – «иллюзия – шешім» деген мем.

Кейде шындық тым ауыр көрінеді де, адам арманға, қиял әлеміне қашқысы келеді. Ол жақта бәрі әдемі, тыныш, түсінікті секілді. Шынымен де қиын сәттерде қиял адамға күш береді. Бұл – қалыпты нәрсе. Армандар – төсектен тұруға серпін беретін тылсым күш. Бірақ мұнда бір шарт маңызды: сол қиялдан кейін әрекет ілесе жүруі керек. Егер адам үнемі қиялдың жетегінде жүріп, ештеңе істемесе, бұл да – әлденеден қашудың белгісі. Ол шынайылықты көрмей қалады, одан үзіліп кетеді. Іс-әрекетсіз қиял – жарқын болашаққа жол емес, қазіргі шындықтан жалтарудың амалы ғана.

Егер сен delulu күйінде тұрып қалғандай сезінсең, психолог осы күйден шынайы өмірге қайтаруға көмектеседі. Армандарды астан-кестен етпей, оларды жұмсақ түрде әрекетке айналдыруға бағыт береді. Бұл «қиялды біржола ұмыт» деу емес. Бұл – «қазір не істей аласың?» деп нақты қадамды бірге табу.

In my healing era – бұл шын мәнінде сауығу ма әлде демалыс па?

«In my healing era» («мен сауығу кезеңіндемін») деген тіркес әлеуметтік желілерде кең тараған. Көбіне бұл адамның өзімен жұмыс істеп жатқанын білдіреді, бірақ шынтуайтында кейде бұл ештеңе істемеуді ақтаудың сылтауы болып кетеді.

Біз: «Мен қазір процестемін», «Мен уайымнан арылып жатырмын», «Мен токсик адамдардан алыстап жатырмын» дейміз. Бірақ шын мәнінде әдемі бьюти-ритуалдарымыздың, жалғыз барған кофеханалардың, сериал мен чипспен өткен кештердің суреттерін салып отырамыз. Бұл жаман емес, егер расында сондай сәт қажет болса. Бірақ мәселе демалыста емес, мәселе – өзін-өзі алдауда.

Өсу – тек йогамен айналысып, таңғы әдеттерді мінсіз ету емес. Көбіне ол көз жасы, жанжал, ұрыстар, шынайы әңгімелерден тұрады. Өсу сыртқы әсемдікте емес, нақты әрекеттерде болады. «Қалпына келу үзілісі» мен «өзін-өзі алдаудың» айырмасын білу аса маңызды.

Осындай кезде созылып кеткен әрекетсіздікті «рухани даму» деген желеумен ақтап кетпеу үшін өзгенің қолдауы аса маңызды. Психолог – прогресс талап ететін адам емес, «шын мәнінде қалпыңа келіп жатырсың ба, әлде шындықтан қашып жатырсың ба?» деген сұрақты байыппен қоюға көмектесетін маман.

Психологке төлем өтпей қалды

Психологке төлем өтпей қалса, бұрынғы сценарий қайталанады: бұрынғы сүйіктіңмен қайта жолығасың, арғы бөлмедегі ата-анаңның айқайын қайта естисің, жаныңды жаралаған триггерлер қайта тіріледі. Жымитатындай болғанымен, таныс әрі ауыр жағдай ғой бұл.

Біздің жүйеміз тұрақтылықтан айырылған сәтте бірден өткен шақтағы күйге кері кетеді. Психологке бармай қалсаң, сол баяғы жаралар, сол баяғы ата-ана, бұрынғы сүйгенің, ішкі сыншың қайта оралады. Бәрі қайта басталады. Осындайда түсінер нәрсе мынау: еске түсіру үшін еске түсіру – тығырық. Егер сен жараны қайта-қайта қазып, бірақ ештеңе істемесең, шексіз тұңғиық іспетті жұтып қояды. Ал шынайы терапия «енді не істей аламын?» деген нақты сұрақ қоюдан басталады.

Өткенді өзгерте алмайсың, бірақ оны түсініп, енді болашағыңа ықпал етуіне жол бермеуге болады. Психолог осы жерде – нүкте қоюға, болмаса үтірін қойып, келесі кезеңге ілесіп кетуге көмектесетін адам.

Интернетте аз отырған дұрыс па сонда?

Осы айтқандардан соң, «Бәлкім, телефонға телмірмей, аздап үзіліс алған дұрыс шығар?» деген ой келуі мүмкін. 

Бірақ бұл сұрақтың оңай жауабы жоқ. Интернет – зұлымдық емес, өміріміздің ажырамас бөлігі. Одан бас тарту судан не электрден бас тартқанмен бірдей. Мәселе – интернетте қанша уақыт өткізуде емес, не үшін кіретініңде. Егер шабыт, қолдау, мем іздесең – тамаша. Ал егер одан шаршап, күйзеліске түсіп шықсаң, бұл – уайымдарлық жайт.

Бәрін өшіріп, орманға көшудің қажеті жоқ. Кейде жай ғана тұрып, дүкенге барып қайту жеткілікті. Ал егер бәрі тым күрделі болса – тірі адаммен сөйлес. Өзіңнің психологіңді тап. Мұны Harmonia.kz сайтынан да жасауға болады. Бұл шынайылықтан қашу үшін емес, сол шынайылықты қабылдап өмір сүруді үйрену үшін қажет.